افت قند خون یا هیپوگلیسمی وضعیتی است که در آن سطح قند خون (گلوکز) به کمتر از حد استاندارد می رسد. هیپوگلیسمی یک عارضه جانبی رایج انسولین درمانی در افراد دیابتی است، اگرچه آن دسته از افرادی که از داروهای خوراکی محرک ترشح انسولین نیز استفاده می کنند، ممکن است دچار این عارضه شوند.

تعدادی از علل شایع هیپوگلیسمی عبارتند از: تزریق بیش از حد انسولین یا مصرف بیش از حد داروهای خوراکی ترشح کننده انسولین، زمان بندی نامناسب تزریق انسولین و مصرف غذا، مصرف ناکافی یا حذف شده غذا، تأخیر در مصرف وعده های غذایی یا میان وعده ها، فعالیت بدنی یا ورزش برنامه ریزی نشده، افزایش مدت زمان یا شدت ورزش و مصرف الکل بدون صرف غذا.

اولین علائم افت قند خون شامل لرزش، تعریق، تپش قلب، اضطراب و گرسنگی می باشد. ورود ناکافی گلوکز به مغز، نیز می تواند سبب کاهش سرعت عملکرد و مشکل در تمرکز و خواندن گردد. با کاهش بیشتر سطح قند خون، علائمی همچون گیجی، گفتار نامفهوم، رفتارهای غیرمنطقی یا غیرمعمول، خستگی و بی حالی شدید، تشنج و بیهوشی رخ می دهد. گرچه علائم از فردی به فرد دیگر متفاوت است، اما معمولاً برای هر فردی ثابت می باشد.

درمان هیپوگلیسمی نیاز به مصرف مواد غذایی حاوی گلوکز یا کربوهیدرات دارد. اگرچه هر شکلی از کربوهیدرات سطح گلوکز خون را افزایش می دهد، اما گلوکز درمان ارجح است. شکل کربوهیدرات ها (یعنی مایع یا جامد بودن آن) که برای درمان استفاده می شوند، تفاوتی ندارد.

اگر سطح گلوکز خون مویرگی به زیر 70 میلی گرم در دسی لیتر رسید، درمان فوری با کربوهیدرات ضروری است. در این حالت قند خون را با حدود 15 گرم گلوکز یا کربوهیدرات سادۀ معادل درمان کنید.

بدین منظور می توانید 1 قاشق غذا خوری شکر یا 5 حبه قند 3 گرمی را در نصف لیوان آب حل کنید و آن را بنوشید یا می توانید نصف تا سه چهارم لیوان آب میوه یا نوشابه های معمولی مصرف کنید. توجه کنید که نباید از نوشابه های رژیمی یا بدون قند استفاده شود.

(البته در صورتی که قند خون کمتر از 54 میلی گرم در دسی لیتر بود، باید مقدار بیشتری کربوهیدرات مصرف شود.) حدوداً 15 دقیقه بعد مجدداً قند خون خود را آزمایش کنید. اگر سطح قند خون هنوز کمتر از 70 میلی گرم در دسی لیتر بود، با 15 گرم کربوهیدرات دیگر درمان کنید. آزمایش خون و درمان با کربوهیدرات را تا زمانی که سطح گلوکز خون به محدوده طبیعی برگردد، تکرار کنید. سپس اگر بیش از 1 ساعت تا وعده غذایی بعدی باقی مانده است، 60 دقیقه پس از درمان، مجدداً قند خون را آزمایش کنید. چرا که ممکن است باز هم به کربوهیدرات اضافی نیاز داشته باشید.

افت شدید گلوکز خون می تواند باعث از دست دادن هوشیاری یا تشنج شود. در صورت کاهش سطح هوشیاری، مصرف خوراکی گلوکز به دلیل خطر ورود غذا به مجرای تنفسی منع مصرف دارد. در این شرایط تجویز گلوکاگون زیر جلدی یا داخل عضلانی ضروری است.

 به همین دلیل باید خانواده درجه اول و دوستان فرد دیابتی در مورد نحوه تهیه و تجویز گلوکاگون آموزش ببینند تا به درستی برای شرایط اضطراری آماده شوند. پس از تزریق، بیمار باید به پهلو چرخانده شود تا در صورت استفراغ از خفگی جلوگیری گردد.

تهوع و استفراغ از عوارض جانبی رایج گلوکاگون است. به محض به هوش آمدن و توانایی بلع، به بیمار باید غذا یا نوشیدنی حاوی کربوهیدرات داده شود. تزریق داخل وریدی گلوکز نیز یک جایگزین ممکن است که توسط متخصصان مربوطه در موارد هیپوگلیسمی سطح 3 (عوارض شدیدی که با تغییر عملکرد ذهنی و/یا فیزیکی مشخص می شود و فرد برای بهبودی به کمک شخص دیگری نیاز دارد) انجام می گیرد.

پایش قند خون توسط خود بیمار(SMBG) برای پیشگیری و درمان هیپوگلیسمی ضروری است. این امر می تواند به شما کمک کند تا قبل از کاهش بیش از حد قند خون، روند آن را متوجه شوید و از افت قند پیشگیری کنید.

 تغییر در تزریق انسولین، تغییر در مصرف غذا، برنامه‌های ورزشی، و سفر مستلزم افزایش دفعات آزمایش قند خون است. برخی از بیماران با وجود افت قند خون، علائم معمول آن را تجربه نمی کنند. حتی در صورت عدم وجود علائم، هیپوگلیسمی نیازمند درمان است. یک یا چند رخداد هیپوگلیسمی شدید، نیاز به ارزیابی مجدد رژیم درمانی توسط متخصص تغذیه دارد.

 همچنین اگر به طور مکرر دچار افت قند خون می شوید، سطح قند خون، مصرف دارو، فعالیت بدنی و الگوهای غذایی خود را با پزشک یا متخصص تغذیه خود در میان بگذارید. پایش مداوم قند خون ممکن است ابزار مفیدی برای کسانی باشد که از هیپوگلیسمی بی اطلاع هستند و/یا دوره های مکرر هیپوگلیسمی دارند./ف.نوروزی فرد

«دکتر مهسا مؤذن» دکترای تخصصی تغذیه، دانشکده تغذیه و علوم غذایی شیراز